Για πολλούς, το διάβασμα λογοτεχνικών βιβλίων παραμένει μια αγαπημένη συνήθεια που απολαμβάνουν όλο τον χρόνο είτε στην άνεση του προσωπικού τους χώρου, σε καφέ, πάρκα και μέσα μεταφοράς, είτε μετατρέπεται σε καλοκαιρινό τελετουργικό, δίπλα στο κύμα με ένα ανάγνωσμα στο χέρι.
Πόσο βέβαιοι όμως, μπορούν να είναι οι αναγνώστες σήμερα ότι τα βιβλία που κρατούν στα χέρια τους είναι καρπός αποκλειστικά ανθρώπινης έμπνευσης και όχι αποτέλεσμα τεχνητής νοημοσύνης;
Το 2024, κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα 10.701 νέα έντυπα βιβλία, εκ των οποίων 4.133 εντάσσονται στη λογοτεχνική κατηγορία. Με τις κυκλοφορίες να αυξάνονται και τα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης να διευρύνονται, το ζήτημα περί της αυθεντικότητας των λογοτεχνικών έργων γίνεται όλο και πιο επίκαιρο. Πλέον δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν υπάρχουν βιβλία (και πόσα) δημιουργημένα με τη βοήθεια της ΤΝ που εκδίδονται, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Στην απουσία επίσημων στατιστικών, η απάντηση παραμένει θολή, αλλά οι ενδείξεις πληθαίνουν, με την ίδια την αναγνωστική κοινότητα να επισημαίνει πολλές φορές «ύποπτες» περιπτώσεις.
Όταν η Booktok κοινότητα «βλέπει» την ΤΝ πίσω από τα best sellers
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτών των συζητήσεων αποτελεί το μυθιστόρημα Silver Elite από την πρωτοεμφανιζόμενη συγγραφέα Dani Francis. Η έκδοση του βιβλίου και η απουσία οπτικού υλικού της συγγραφέως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης της ίδιας και του εκδοτικού, πυροδότησε έντονη συζήτηση στην κοινότητα του Booktok – τη βιβλιοφιλική γωνιά του Tiktok – καθώς πολλοί αναγνώστες αμφισβήτησαν την ανθρώπινη προέλευση του έργου.
Το βιβλίο διαδραματίζεται σε έναν φανταστικό δυστοπικό (dystopian) κόσμο, τη Continent, στον οποίο η κοινωνία έχει καταρρεύσει μετά από μια παγκόσμια σύγκρουση και τη διασπορά ενός θανατηφόρου βιοταξικού ιού. Οι επιζώντες χωρίζονται σε δύο τάξεις, τους Primes, οι άνθρωποι που δεν επηρεάστηκαν από τον ιό και κυβερνούν αυταρχικά, και τους Mods, άτομα με δυνάμεις που προέκυψαν από τον ιό, όπως τηλεπάθεια και ενόραση, οι οποίοι καταδιώκονται σαν παράσιτα. Η Wren Darlington, μια κρυφή Mod, αναγκάζεται να ενταχθεί στη στρατιωτική ελίτ των Primes, για να προστατεύσει το μυστικό της και να βοηθήσει την αντίσταση από μέσα. Εκεί έρχεται αντιμέτωπη με σκληρή εκπαίδευση, πολιτικά παιχνίδια και έναν απαγορευμένο έρωτα με τον Cross Redden, τον γιο του ηγέτη των Primes.
Η υποδοχή του έργου ήταν ανάμεικτη. Πολλοί αναγνώστες στο Booktok, θεωρούν ότι πίσω από το όνομα Dani Francis κρύβεται μια ήδη γνωστή συγγραφέας είτε σε προσπάθεια αλλαγής λογοτεχνικού είδους, είτε μετά από προηγούμενη αρνητική δημοσιότητα. Το πιο αμφιλεγόμενο σενάριο, ωστόσο, είναι ότι το βιβλίο ίσως αποτελεί δημιούργημα τεχνητής νοημοσύνης. Οι υποψίες ενισχύθηκαν από την πρόχειρη ανάπτυξη πλοκής και χαρακτήρων, αλλά και τις έντονες ομοιότητες με δημοφιλή βιβλία που καλύπτoυν τα είδη της φαντασίας, της δυστοπίας και του romantasy, όπως τη σειρά Hunger Games, Fourth Wing και Red Queen. Αυτά τα στοιχεία παραπέμπουν σε «μίμηση ύφους», μια από τις βασικές δυνατότητες των γλωσσικών μοντέλων ΤΝ, χωρίς να έχει δημοσιευθεί επίσημη απάντηση από τον εκδοτικό ή την ίδια την συγγραφέα.
Η δημιουργική διαδικασία αλλάζει, αλλά με ποιους όρους;
Η υπόθεση του Silver Elite άνοιξε ξανά τη συζήτηση για τη θέση της τεχνητής νοημοσύνης στη λογοτεχνική παραγωγή, φέρνοντας στην επιφάνεια ζητήματα δεοντολογίας, πνευματικής ιδιοκτησίας και αυθεντικότητας. Η τεχνητή νοημοσύνη έχει ήδη εισβάλει στη συγγραφική διαδικασία. Μπορεί όμως ένα βιβλίο που βασίζεται σε ιδέες και φράσεις που παρήγαγε μια μηχανή να θεωρηθεί πρωτότυπο; Κι αν ένας συγγραφέας ενσωματώνει στο έργο του τέτοιο υλικό, έχει την ηθική ή και νομική υποχρέωση να το δηλώσει;
Σύμφωνα με έρευνα του Bookbub σε 1.229 Αμερικανούς συγγραφείς, το 45% χρησιμοποιεί ΤΝ είτε στη συγγραφική παραγωγή είτε στην προώθηση του έργου τους. Ανησυχία προκαλεί το γεγονός ότι το 74% όσων χρησιμοποιούν ΤΝ αποφεύγουν να το δηλώσουν στους αναγνώστες τους, θέτοντας ηθικούς προβληματισμούς σχετικά με τη διαφάνεια στη λογοτεχνική δημιουργία.
Η λογική αυτή αντικατοπτρίζεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ιδιαίτερα στη σφαίρα του Booktok, με δημοφιλείς συγγραφείς να μιλούν ανοιχτά για την χρήση της ΤΝ από συναδέλφους τους. Μια από αυτούς τους συγγραφείς είναι η Victoria Aveyard, γνωστή για τη σειρά της Red Queen, η οποία σε μια δημοσίευση της στο Tiktok επέκρινε όσους χρησιμοποιούν ΤΝ για να επινοήσουν χαρακτήρες, πλοκές και ιδέες ή και να επιμεληθούν το προσχέδιο του βιβλίου τους, τονίζοντας χαρακτηριστικά ότι «αυτό δεν είναι συγγραφή, είναι κλοπή».
Όταν η μηχανή «εκπαιδεύεται» πάνω στην πνευματική εργασία των άλλων
Από την άλλη πλευρά του ζητήματος έχουμε μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες λογισμικών τεχνητής νοημοσύνης που εκπαιδεύουν τα εργαλεία τους με τη χρήση λογοτεχνικών έργων για την απορρόφηση της γλώσσας. Αυτό συμβαίνει, καθώς η λογοτεχνία διαθέτει ένα μεγαλύτερο εύρος σύνθετων πληροφοριών.
Σύμφωνα με έρευνα του The Atlantic, αποδείχτηκε ότι η ΤΝ, και συγκεκριμένα το λογισμικό Books3, έχει εκπαιδευτεί σε περισσότερα από 190.000 πειρατικά ηλεκτρονικά βιβλία, που καλύπτουν όλα τα είδη, από ερωτική λογοτεχνία μέχρι ποίηση. Από αυτά, 183.000 περιέχουν επώνυμα έργα με κατοχυρωμένα πνευματικά δικαιώματα, χωρίς να έχει δοθεί άδεια ή αποζημίωση στους δημιουργούς.
Αυτή η πρακτική όχι μόνο απειλεί τον βιοπορισμό των συγγραφέων, αλλά εγείρει θεμελιώδη ερωτήματα γύρω από την ηθική χρήση της ΤΝ στις δημιουργικές τέχνες. Υπάρχουν δεκάδες λογισμικά που λειτουργούν κατ’αυτόν τον τρόπο και θα συνεχίσουν να υπάρχουν, αν δεν τεθεί ένα νομικό πλαίσιο γύρω από τη χρήση της ΤΝ για τη διασφάλιση των πνευματικών δικαιωμάτων.
Η ανθρώπινη φωνή στην εποχή των έξυπνων αλγορίθμων
Ανάμεσα στα βιβλία που χρησιμοποιήθηκαν από το λογισμικό Books3, βρίσκεται και το μεταφρασμένο στα αγγλικά μυθιστόρημα Χορεύουν οι Ελέφαντες (The Scapegoat), της Ελληνίδας συγγραφέως και πανεπιστημιακής καθηγήτριας, Σοφίας Νικολαΐδου. Η ύπαρξη του ονόματός της στη λίστα αποτέλεσε για την ίδια έκπληξη, αλλά και αφορμή για προβληματισμό, καθώς ούτε ενημερώθηκε από την εταιρεία, ούτε αποζημιώθηκε για την κλοπή του έργου της. «Ενημερώθηκα από την Ένωση Ευρωπαίων Συγγραφέων, και όχι από τους ανθρώπους που το χρησιμοποίησαν, όπως συμβαίνει και με πολλούς άλλους Ευρωπαίους συγγραφείς και σίγουρα με Αμερικανούς». Και συμπληρώνει «αυτό που συμβαίνει είναι μια πραγματικότητα για τα αγγλόφωνα κείμενα που δεν ξέρω αν έχει επιστροφή».
Η ίδια τοποθετεί την ανησυχία της όχι μόνο στο ηθικό και νομικό πλαίσιο της υπόθεσης, αλλά και στο αίσθημα της προσωπικής παραβίασης. «Αυτό που θέλω είναι να διασφαλιστούν με κάποιο τρόπο τα δικαιώματα. Να προστατευτούν δηλαδή οι συγγραφείς και να προστατευτεί η έννοια της δημιουργίας και του έργου». Η έρευνα του Atlantic, αλλά και πρωτοβουλίες όπως το «Don’t Zuck our Books», απευθυνόμενη στην πολυεθνική εταιρεία της META, δίνουν φωνή στους συγγραφείς των οποίων τα έργα έχουν κλαπεί χωρίς ειδοποίηση και συγκατάθεση.
Παρά τις επιφυλάξεις της, η κ. Νικολαΐδου δεν τάσσεται ενάντια στη χρήση των εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης. Ωστόσο, η ΤΝ παραμένει, κατά την άποψή της, εργαλείο μίμησης και όχι δημιουργίας. «Δουλεύει προσωποποιημένα και με βάση τον τρόπο που εσύ την χειρίζεσαι. Το κείμενο που γράφει το ChatGPT είναι ψόφιο αυτή τη στιγμή, δεν έχει θερμοκρασία, δεν έχει παλμό, δεν έχει τα ανθρώπινα λάθη που το κάνουν ανθρώπινο», με την ελληνική έκδοση αυτών των εργαλείων να παραμένει γλωσσικά αδύναμη. Αυτό για την τέχνη αποτελεί ένα κρίσιμο σημείο, καθώς «η λογοτεχνία προχωράει με τους ανθρώπους που έκαναν κάτι διαφορετικό από τους προηγούμενους».
Όταν ερωτάται αν φοβάται πως η ΤΝ μπορεί να κυριαρχήσει στην καλλιτεχνική δημιουργία, αντικαθιστώντας τους συγγραφείς, η απάντησή της είναι σίγουρη. «Η ΤΝ δεν μπορεί να γεννήσει κάτι από το μηδέν, αλλά ένα ανθρώπινο μυαλό μπορεί». Άρα, όπως με κάθε τεχνολογική επανάσταση, έτσι και η ευθύνη και η ηθική της χρήσης αυτών των εργαλείων παραμένει ανθρώπινη υπόθεση.
Οι εκδοτικοί οίκοι μπροστά σε έναν νέο εκδοτικό χάρτη
Η τεχνητή νοημοσύνη δεν μετασχηματίζει μόνο τη συγγραφική διαδικασία, αλλά και τον τρόπο που λειτουργούν οι ίδιοι οι εκδοτικοί οίκοι. Από την επιλογή χειρογράφων μέχρι την επιμέλεια, το μάρκετινγκ και τη στοχευμένη προώθηση τίτλων, αρκετοί εκδότες αρχίζουν να πειραματίζονται με εργαλεία ΤΝ, προκειμένου να παραμείνουν ανταγωνιστικοί σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο τοπίο.
Ωστόσο, παρά τις ευκαιρίες που προσφέρει η τεχνολογία, οι περισσότεροι εκδοτικοί εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν με επιφυλακτικότητα τη χρήση τεχνητής νοημοσύνης. Μάλιστα, στις 27 Ιουνίου 2025 δημοσιεύτηκε έκκληση απευθυνόμενη στους μεγαλύτερους εκδοτικούς της Αγγλόφωνης λογοτεχνικής βιομηχανίας, φέροντας την υπογραφή δεκάδων δημοφιλών συγγραφέων, για την απαγόρευση της χρήσης τέτοιων εργαλείων στην εκδοτική διαδικασία.
Αντίστοιχα, ο εκδοτικός οίκος Bookstagram με έδρα τη Νάουσα, κρατά ανοιχτή στάση ενάντια στη χρήση της σε όλο το φάσμα της λογοτεχνικής παραγωγής, από τις ιδέες και την πλοκή μέχρι το εξώφυλλο του τελικού έργου. Όπως τονίζει ο υπεύθυνος του εκδοτικού οίκου και συγγραφέας Γιώργος Δάμτσιος, «η τέχνη πρέπει να προέρχεται από τον άνθρωπο». Θα ήθελα να μην υπάρχουν βιβλία που να είναι γραμμένα από AI καθώς χάνεται κάθε αξία στην όλη διαδικασία και στην εμπιστοσύνη των αναγνωστών, προσπερνά τον συγγραφέα, τον άνθρωπο».
Συνεπώς, η χρήση της ΤΝ προτείνεται να περιορίζεται στο κομμάτι της έρευνας. Να είναι ουσιαστικά «κάτι σαν την μετεξέλιξη των μηχανών αναζήτησης», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας και υπεύθυνος εκδόσεων του οίκου Άνεμος, Γιάννης Φιλιππίδης. «Από εκεί και πέρα χρειάζεται το ταλέντο, το μπρίο, η έμπνευση του συγγραφέα», συμπληρώνει.
Και οι δύο εκδοτικοί συμφωνούν ότι η διαφάνεια τόσο των εκδοτικών οίκων όσο και των συγγραφέων αποτελεί κεντρικό ζητούμενο. Ο κ. Δάμτσιος είναι κατηγορηματικός, «ένας συγγραφέας που έχει χρησιμοποιήσει ΤΝ είναι καθήκον του να το δηλώσει, γιατί δεν είναι δικιά του δημιουργία, είναι δημιουργία από μια μηχανή». Αντίθετα, ο κ. Φιλιππίδης θεωρεί ότι όταν η χρήση είναι καθαρά υποβοηθητική δεν είναι απαραίτητο να δηλώνεται, μόνο ωστόσο όταν περιορίζεται στην αναζήτηση πληροφοριών. Ακόμη, κοινή πεποίθηση αποτελεί ότι το βιβλίο θα επιζήσει από αυτές τις τεχνολογικές εξελίξεις χάριν της ανθρώπινης ατέλειας που ξεχωρίζει τη λογοτεχνία από την ξερή παράθεση μιας μηχανής.
Ένα ενδιαφέρον παράδειγμα αποτελεί ο νεοεμφανιζόμενος ανεξάρτητος εκδοτικός οίκος Spines Publishing, ο οποίος έχει δηλώσει ανοιχτά ότι χρησιμοποιεί εργαλεία ΤΝ για βοηθητικές όμως εργασίες, όπως η επιμέλεια, η δημιουργία του εξωφύλλου και η προώθηση των έργων, και όχι στην πλήρη δημιουργία περιεχομένου. Ο συγκεκριμένος οίκος δεν κρύβει ότι χρησιμοποιεί την ΤΝ στις εκδόσεις τους δίνοντας την εντύπωση ότι εκείνο που τον ενδιαφέρει περισσότερο είναι η ταχεία έκδοση και οι πωλήσεις τους.
Η συζήτηση παραμένει ανοιχτή και σύνθετη, με τον ελληνικό εκδοτικό χώρο να βρίσκεται προς το παρόν σε στάδιο αναμονής στις εξελίξεις της τεχνητής νοημοσύνης. Ωστόσο, ακόμα και μικροί εκδοτικοί, όπως ο Bookstagram, δηλώνουν ότι λαμβάνουν ήδη χειρόγραφα που «μυρίζουν» τεχνητή νοημοσύνη, κάτι που αναμένεται να ενταθεί. Η εκδοτική αγορά καλείται να διαχειριστεί όχι μόνο την τεχνολογική αλλαγή, αλλά και το ηθικό της αποτύπωμα, με την ευθύνη των εκδοτών να διευρύνεται πέρα από την επιλογή και διάδοση της λογοτεχνίας στην επιτήρηση της ίδιας της δημιουργικής διαδικασίας. Στόχος η προστασία της ανθρώπινης δημιουργικότητας και η εμπιστοσύνη του αναγνωστικού κοινού.
Οι αναγνώστες ως «ανιχνευτές» αυθεντικότητας
Αν κάτι αποδεικνύει η υπόθεση του Silver Elite, και άλλων βιβλίων που ήρθαν αντιμέτωπα με την καλλιτεχνική κατακραυγή(στα sodial media), είναι ότι οι αναγνώστες γίνονται όλο και πιο απαιτητικοί, όσον αφορά την πηγή και τη γνησιότητα της λογοτεχνίας που καταναλώνουν. Αναζητούν όχι μόνο καλή πλοκή και ωραίο γράψιμο, αλλά και το αίσθημα ότι κάποιος ένιωσε, φαντάστηκε, έπλασε και εν τέλει έγραψε το έργο που διαβάζουν. Όπως τονίζει η Γλυκερία Ζακίλα, ιδρυτικό μέλος της λέσχης ανάγνωσης «For the plot», «η ανθρώπινη φαντασία και ανάγκη για δημιουργικότητα και έκφραση είναι αυτά που κρατούν τα βιβλία ζωντανά».
Οι αναγνώστες δεν είναι πλέον παθητικοί αποδέκτες περιεχομένου, αλλά ενεργοί συμμετέχοντες στη διαμόρφωση του λογοτεχνικού τοπίου. «Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί» για τη κ. Ζακίλα «να βοηθήσει τους αναγνώστες στην επιλογή των βιβλίων, παρέχοντας προτάσεις με βάση τις προτιμήσεις τους». Ωστόσο είναι ξεκάθαρη ως προς τα όρια. «Σε καμία περίπτωση δε μπορεί να αντικαταστήσει συγγραφείς και εικονογράφους. Σε έναν μεγάλο βαθμό αλλοιώνει το έργο». Η ίδια βλέπει τη χρήση της ΤΝ μόνο ως δευτερεύον εργαλείο, κυρίως σε επίπεδο μεταφράσεων ή αναζήτησης πληροφοριών.
Αντίστοιχα, το ενδεχόμενο ένα βιβλίο να έχει γραφτεί ή να έχει επιμεληθεί από ΤΝ επηρεάζει την εμπιστοσύνη της στο έργο. «Διαβάζω βιβλία γιατί είναι κομμάτια κάποιων ανθρώπων. Θα δοκίμαζα να διαβάσω βιβλίο γραμμένο από ΤΝ γιατί είμαι περίεργη. Αλλά μόνο ένα από περιέργεια, σαν δοκιμή». Για εκείνη, είναι καθοριστικό να δηλώνεται ξεκάθαρα η συμβολή της ΤΝ, καθώς η απόκρυψη υπονομεύει τη σχέση εμπιστοσύνης με το κοινό. Εκφράζει επίσης την ελπίδα ότι παρά την παγκόσμια τάση για μαζική παραγωγή, στην Ελλάδα η χρήση τέτοιων εργαλείων θα παραμείνει περιορισμένη, ακριβώς επειδή το κοινό εξακολουθεί να δίνει έμφαση στην αυθεντικότητα και την ανθρώπινη φωνή.
Ωστόσο, η ταχύτητα με την οποία εξελίσσεται η τεχνητή νοημοσύνη αφήνει πολλά θέματα ανοιχτά, όπως το ενδεχόμενο να θολώσουν ακόμη περισσότερο τα όρια μεταξύ ανθρώπινης και μηχανικής δημιουργίας. Το κρίσιμο ερώτημα ίσως δεν είναι αν μια μηχανή μπορεί να γράψει και πόσο καλά, αλλά αν θέλουμε να διαβάσουμε αυτό που γράφει.
(ΑΠΕ -ΜΠΕ / photo: pexels)
