Δυστυχώς, πολλές βιβλιοθήκες χάθηκαν λόγω διαφόρων συνθηκών. Άλλοι υπέστησαν αναπάντεχα σκαμπανεβάσματα, όπως η προσωπική βιβλιοθήκη του Αριστοτέλη. Συνολικά, σύμφωνα με την Catherine Nixey στο υπέροχο έργο της The Darkening Age: The Christian Destruction of the Classical World (2017):
πολλά διατηρήθηκαν, αλλά πολλά, πολλά άλλα καταστράφηκαν. Έχει υπολογιστεί ότι λιγότερο από το δέκα τοις εκατό όλης της κλασικής λογοτεχνίας έχει επιβιώσει στη σύγχρονη εποχή. Στην περίπτωση των Λατινικών, οι αριθμοί είναι ακόμη χειρότεροι. υπολογίζεται ότι σώζεται μόνο το ένα τοις εκατό όλης της λατινικής λογοτεχνίας.
Ο Αριστοτέλης γεννήθηκε στα Στάγειρα (νυν Σταυρός), στη Μακεδονική Χαλκιδική χερσόνησο, το 384 π.Χ. Σε ηλικία 17 ετών στάλθηκε από τον δάσκαλό του για σπουδές στην Αθήνα, στην Ακαδημία Πλάτωνος, όπου παρέμεινε για 20 χρόνια.
Με τον θάνατο του Πλάτωνα το 347 π.Χ. ξεκίνησε ένα ταξίδι σε πολλές πόλεις της Μικράς Ασίας, ώσπου το 343 π.Χ. κλήθηκε από τον βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο Β’ να γίνει δάσκαλος του γιου του, του μελλοντικού Μεγάλου Αλεξάνδρου, που εκείνη την εποχή ήταν 13 ετών.
Το 335 π.Χ. επέστρεψε στην Αθήνα για να ιδρύσει τη δική του δωρεάν δημόσια φιλοσοφική σχολή, το Λύκειο. Ήταν κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου που άρχισε να συγκεντρώνει αντίγραφα, τόσο δικά του όσο και άλλων φιλοσόφων, σχηματίζοντας μια μεγάλη προσωπική βιβλιοθήκη.
Μετά το θάνατο του Αλέξανδρου το 323 π.Χ., ο Αριστοτέλης φεύγει οριστικά από την Αθήνα και εγκαθίσταται στην πόλη της Χαλκίδας, στο νησί της Εύβοιας, όπου θα πεθάνει τον επόμενο χρόνο.
Πριν φύγει, όμως, είχε ορίσει διάδοχο του Λυκείου τον μαθητή και φίλο του Θεόφραστο. Τον άφησε στη φροντίδα ολόκληρης της βιβλιοθήκης του και μάλιστα στη διαθήκη του τον ονόμασε ως δάσκαλο των παιδιών του. Ο Θεόφραστος διηύθυνε με επιτυχία το Λύκειο για 35 χρόνια μέχρι το θάνατό του το 287 π.Χ
Και εδώ είναι που αρχίζει να αραιώνει η πίστα της βιβλιοθήκης του Αριστοτέλη, αυξημένη επί 35 χρόνια από τον Θεόφραστο με νέα έργα δικά του και άλλων. Ο Θεόφραστος το κληροδότησε σε έναν από τους μαθητές του, τον Νηλέα της Σκέψης. Ο Νηλέας επέστρεψε στη γενέτειρά του, το σημερινό Kursunlu Tepe στην Τουρκία, και μετά το θάνατό του άφησε τη βιβλιοθήκη στους κληρονόμους του. Εκείνη την εποχή η περιοχή τέθηκε υπό τον έλεγχο των Ατταλιδών, οι οποίοι το 230 π.Χ. ξεκίνησαν τη δημιουργία της Βιβλιοθήκης της Περγάμου για να ανταγωνιστεί αυτή της Αλεξάνδρειας. Σύμφωνα με τον Στράβωνα:
Από την αρχαία Σκέψη προήλθαν οι Σωκρατικοί φιλόσοφοι Έραστος και Χωρίσκος και ο Νηλέας ο γιος του Χωρίσκου, ο τελευταίος άνθρωπος που δεν ήταν μόνο μαθητής του Αριστοτέλη και του Θεόφραστου, αλλά κληρονόμησε και τη βιβλιοθήκη του Θεόφραστου, η οποία περιλάμβανε και αυτή του Αριστοτέλη. Σε κάθε περίπτωση, ο Αριστοτέλης κληροδότησε τη δική του βιβλιοθήκη στον Θεόφραστο, στον οποίο άφησε και τη σχολή του. και είναι ο πρώτος άνθρωπος, απ’ όσο ξέρω, που συγκέντρωσε βιβλία και δίδαξε στους βασιλείς της Αιγύπτου να οργανώσουν μια βιβλιοθήκη. Ο Θεόφραστος το κληροδότησε στον Νηλέα και ο Νηλέας το πήγε στον Σκέψη, και το κληροδότησε στους κληρονόμους του, απλούς ανθρώπους, που κρατούσαν τα βιβλία λουκέτο και δεν τους ένοιαζαν καν. Όταν όμως άκουσαν με πόσο ζήλια έψαχναν οι βασιλιάδες στους οποίους υπαγόταν η πόλη για βιβλία για να χτίσουν τη βιβλιοθήκη στην Πέργαμο, έκρυψαν τα βιβλία τους υπόγεια σε ένα είδος τάφρου.
Για σχεδόν 150 χρόνια τα βιβλία της βιβλιοθήκης του Αριστοτέλη και του Θεόφραστου παρέμειναν κρυμμένα υπόγεια. Στο τέλος εκείνης της εποχής, ένας μοναδικός, πλούσιος, βιβλιόφιλος χαρακτήρας εμφανίστηκε στη σκηνή, για τον οποίο λίγα είναι γνωστά. Έχοντας πάρει την αθηναϊκή υπηκοότητα, αφιέρωσε τη ζωή του στη συγκέντρωση μιας τρομερής βιβλιοθήκης, για την οποία δεν δίστασε να κλέψει πρωτότυπα έγγραφα από τα αρχεία των ελληνικών πόλεων. Το όνομά του ήταν Απελλίκων της Τέως και φαίνεται ότι ήταν ειδικός στον εντοπισμό και την αφαίρεση σπάνιων βιβλίων.
Κατά κάποιο τρόπο κατάφερε να εντοπίσει τη βιβλιοθήκη στους απογόνους του Νηλέα, αγοράζοντας την παρά την κακή κατάσταση των βιβλίων λόγω υγρασίας και εντόμων το 100 π.Χ. Ο Στράβων συνεχίζει:
Αλλά πολύ αργότερα, όταν τα βιβλία υπέστησαν ζημιές από την υγρασία και τους σκόρους, οι απόγονοί τους τα πούλησαν στον Απελλίκωνα της Τέως για ένα μεγάλο χρηματικό ποσό, τόσο τα βιβλία του Αριστοτέλη όσο και αυτά του Θεόφραστου.
Το ίδιο λέει και ο Αθηναίος ο Ναυκράτης, ο οποίος έζησε μεταξύ του τέλους του 2ου και των αρχών του 3ου αιώνα μ.Χ. όταν μιλά για τον Απελλίκωνα:
Διότι κάποτε ήταν φιλόσοφος, και συγκέντρωσε όλα τα φυλλάδια των περιπαθών, και όλη τη βιβλιοθήκη του Αριστοτέλη και πολλών άλλων γιατί ήταν πολύ πλούσιος και είχε κλέψει επίσης πολλά αυτόγραφα διατάγματα από τα αρχαία στο ναό της Μεγάλης Μητέρας και ό,τι άλλο υπήρχε εκεί που ήταν αρχαίο και φυλαγμένο από άλλες πόλεις
Ο Απελλίκων πήρε τη βιβλιοθήκη πίσω στην Αθήνα, όπου αφοσιώθηκε στην αποκατάσταση των κατεστραμμένων τμημάτων, στη δημιουργία νέων αντιγράφων των κειμένων και, δυστυχώς, στη συμπλήρωση των τμημάτων που λείπουν όπως νόμιζε ότι θα έπρεπε να ήταν.
Εξαιτίας αυτού και του μεγάλου αριθμού λαθών που έκανε ο Απελλίκωνας, ο Στράβων το λέει αυτό, η μεταγενέστερη σχολή, από τη στιγμή που εμφανίστηκαν τα εν λόγω βιβλία, αν και ήταν καλύτερα ικανή να φιλοσοφήσει και να αριστοτελήσει, αναγκάστηκε να αποκαλεί τις περισσότερες από τις βεβαιώσεις της «πιθανότητες», λόγω του μεγάλου αριθμού λαθών.
Ωστόσο, υπάρχει μια άλλη εκδοχή της ιστορίας, η οποία λέει ότι ο Νηλέας κληροδότησε στην οικογένειά του μόνο τα κείμενα και τα χειρόγραφα που ήταν ακόμη αταξινόμητα, τις σημειώσεις του δασκάλου Αριστοτέλη που δεν ήταν ακόμη έτοιμα για επεξεργασία. Το υπόλοιπο θα είχε πουληθεί στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας μέσω ενός μεσάζοντα, πιθανώς του Δημητρίου του Φαλλέρου, ο οποίος εκείνη την εποχή εργαζόταν ακόμη στη βιβλιοθήκη υπό τις διαταγές του Πτολεμαίου.
Αυτή η έκδοση βασίζεται σε δύο γεγονότα. Το πρώτο ήταν ότι ο Νηλέας και ο Δημήτριος ήταν καλοί φίλοι, και οι δύο μαθητές του Θεόφραστου. Και το δεύτερο, ότι σύμφωνα με έγγραφο που σώζεται στα αιγυπτιακά αρχεία, λέγεται ότι όταν ο Αύγουστος κατέλαβε την Αλεξάνδρεια επιθεώρησε τις βιβλιοθήκες και την ημερομηνία παραγωγής των βιβλίων και βρήκε σε αυτές χειρόγραφα έργων του Αριστοτέλη, γραμμένα στην εποχή του. και σε αυτό του Θεόφραστου .
Επιστρέφοντας στον Απελλίκωνα, όταν ο Ρωμαίος στρατηγός Σύλλας κατέλαβε την Αθήνα το 86 π.Χ. και οι Ρωμαίοι στρατιώτες λεηλάτησαν σπίτι με σπίτι, βρήκαν τον Απελλίκωνα κρυμμένο στη βιβλιοθήκη του. Τον σκότωσαν και προειδοποίησαν τον Σύλλα για το εύρημα τους. Διέταξε να σταλούν τα βιβλία στη βίλα του στη Ρώμη.
Ένας άλλος Ρωμαίος στρατηγός, ο Λούκουλος, είχε βρει επίσης αντίγραφα των κειμένων του Αριστοτέλη στην Αμισού. Από εκεί πήρε τον Τυραννίωνα στη Ρώμη ανάμεσα στους αιχμαλώτους, έναν Έλληνα γραμματικό που απέκτησε πρόσβαση και στις συλλογές του Λούκουλου και του Σύλλα και έκανε μια επιλογή από πρωτότυπα, παραγγέλνοντας και αντιγράφοντας τα.
Ο Τυραννίων ήταν το αφεντικό του Στράβωνα, τουλάχιστον μέχρι το 30 π.Χ., γεγονός που κάνει κάποιον να πιστεύει ότι όλη η ιστορία της Αριστοτελικής βιβλιοθήκης που διηγήθηκε ο Στράβων ακούστηκε από το στόμα του.
Αλλά το πιο σημαντικό, ο Τυραννίων έστειλε ένα αντίγραφο όλων των χειρογράφων στον Ανδρόνικο τον Ρόδιο, ο οποίος από το 78 έως το 47 π.Χ. υπηρέτησε ως ο ενδέκατος διάδοχος του Αριστοτέλη στην διεύθυνση του Λυκείου. Ο Ανδρόνικος θα έκανε την πρώτη ολοκληρωμένη κριτική έκδοση των έργων του Αριστοτέλη που έφτασαν στις μέρες μας.
Δυστυχώς, χρόνια αργότερα, ο γιος του Σύλλα, ο Φάουστος, ερειπωμένος, αποφάσισε να πουλήσει τα βιβλία, τα οποία μοιράστηκαν σε πολλούς αγοραστές, χάνοντας οριστικά.
Υπολογίζεται ότι σώζεται μόλις το ένα τρίτο από όλα όσα έγραψε ο Αριστοτέλης. Για παράδειγμα, από τα Συντάγματά του, γραμμένα για 158 ελληνικές πόλεις, μένει μόνο αυτό της Αθήνας. Και αυτό γιατί βρέθηκε σε ανασκαφή στην Αίγυπτο. Από τις περισσότερες από 200 πραγματείες του, μόνο 31 έχουν φτάσει σε εμάς.
photo: pixabay
