Αν αναβάλλατε το ταξίδι σας στο διάσημο υπόγειο νεκροταφείο του Παρισιού, τώρα είναι η ώρα να δράσετε. Οι Κατακόμβες του Παρισιού κλείνουν τις πόρτες τους στις 3 Νοεμβρίου 2025 και δεν θα ανοίξουν ξανά πριν από την άνοιξη του 2026. Είναι η πρώτη φορά που αυτή η απέραντη νεκρόπολη, ο τελευταίος τόπος ανάπαυσης για πάνω από έξι εκατομμύρια νεκρούς Παριζιάνους, θα είναι εντελώς απαγορευμένη για το κοινό.

Το κλείσιμο δεν γίνεται μόνο για λόγους τακτικής συντήρησης. Παρόλο που οι εργαζόμενοι αποκαθιστούν σιωπηλά τμήματα από το 2023, αυτό το επερχόμενο έργο αντιπροσωπεύει κάτι πολύ μεγαλύτερο – μια πλήρη αναμόρφωση αυτού που πολλοί θεωρούν το πιο μακάβριο τουριστικό αξιοθέατο στον κόσμο.

Η κατάβαση στις παρισινές κατακόμβες που είναι ανοιχτές στο κοινό μπορεί να είναι μια υπέροχη, αν και απόκοσμη, εμπειρία.

Ο Σκοτεινός, Κάτω Κόσμος των Κατακόμβων του Παρισιού

Κοιτάζοντας τις κατακόμβες, ίσως να νομίζετε ότι η ιστορία ξεκινά με θάνατο, αλλά στην πραγματικότητα ξεκινά με κατασκευή. Πολύ πριν κανείς ονειρευτεί να αποθηκεύσει οστά στα υπόγεια, οι Παριζιάνοι του Μεσαίωνα ήταν απασχολημένοι σκαλίζοντας τον βράχο κάτω από τα πόδια τους για να χτίσουν την πόλη από πάνω. Και πριν από αυτό, κατά τους Γαλλο-ρωμαϊκούς χρόνους , οι εργάτες εξήγαγαν ασβεστόλιθο από αυτό που θα γινόταν ένα τεράστιο υπόγειο δίκτυο που εκτεινόταν σε περίπου 800 εκτάρια. Αλλά ούτε εκεί ξεκίνησε πραγματικά.

Αρχαιολογικές ανασκαφές έχουν αποκαλύψει προ-ρωμαϊκά κελτικά αντικείμενα, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι χώροι λατόμησης ήταν σημαντικοί για τις φυλές Parisii αιώνες πριν από τη ρωμαϊκή κατοχή. Λίθινα εργαλεία, θραύσματα κεραμικής και τελετουργικά αντικείμενα υποδηλώνουν ότι αυτοί οι υπόγειοι χώροι είχαν τελετουργική σημασία πολύ πριν από την έναρξη των χριστιανικών ταφών.

Αυτές οι ανασκαφικές εργασίες δεν ήταν μια τυχαία ανακάλυψη (αν και είναι πιθανό ότι πολλές από αυτές συνέβησαν αργότερα στον απέραντο λαβύρινθο που σχηματίστηκε). Ο ασβεστόλιθος που αναζητούσαν – οι γεωλόγοι τον αποκαλούν Λουτητιαίο ασβεστόλιθο ή «Παρισινή Πέτρα» – σχηματίστηκε πριν από περίπου 45 εκατομμύρια χρόνια, όταν ολόκληρη η περιοχή βρισκόταν κάτω από μια ρηχή θάλασσα. Ο ίδιος ο ασβεστόλιθος περιέχει απολιθωμένα υπολείμματα αρχαίων θαλάσσιων πλασμάτων, δημιουργώντας ένα επιπλέον στρώμα «προϊστορικών κατακόμβων» μέσα στους πέτρινους τοίχους. Είναι ο ίδιος βράχος που χρησιμοποιήθηκε στην Παναγία των Παρισίων, στο Λούβρο και σε αμέτρητα άλλα παριζιάνικα ορόσημα. Σχεδόν παντού όπου κοιτάς στα παλιά κτίρια του κέντρου της πόλης, βλέπεις πέτρα που προήλθε από αυτά τα υπόγεια λατομεία.

Οι μεταλλωρύχοι του Μεσαίωνα έγιναν αρκετά εξελιγμένοι στις μεθόδους εξόρυξης. Ανέπτυξαν μια τεχνική «στύλου και δωματίου» που άφησε πίσω τους αυτούς τους απίστευτους χώρους που έμοιαζαν με καθεδρικό ναό στο υπόγειο. Οι ψηλές πέτρινες οροφές σε βοηθούν να ξεχάσεις ότι βρίσκεσαι 20 μέτρα (65 πόδια) κάτω από το επίπεδο του δρόμου.

Όταν το Παρίσι είχε ένα σοβαρό πρόβλημα
Μέχρι το 1700, τα πράγματα άρχισαν να περιπλέκονται. Όλη αυτή η υπόγεια εξόρυξη είχε δημιουργήσει ένα σοβαρό πρόβλημα πάνω από το έδαφος. Το 1774, μια τεράστια καταβόθρα άνοιξε σε αυτό που είναι τώρα η Rue Denfert-Rochereau και κατάπιε 300 μέτρα (985 πόδια) δρόμου. Σπίτια, κάρα, άνθρωποι – όλα απλώς εξαφανίστηκαν στο έδαφος. Γενικευμένος πανικός προκλήθηκε σε όλη την πόλη, καθώς οι άνθρωποι ανησυχούσαν αν αυτός θα ήταν ο επόμενος δρόμος τους.

Ο βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ δεν επρόκειτο να αφήσει την πρωτεύουσά του να καταρρεύσει, οπότε στις 4 Απριλίου 1777 δημιούργησε το Τμήμα Γενικής Επιθεώρησης Λατομείων. Έθεσε τον Charles Axel Guillaumot υπεύθυνο για το πρόβλημα, ουσιαστικά λέγοντάς του να βρει έναν τρόπο να εμποδίσει το Παρίσι να πέσει στα δικά του υπόγεια.

Ενώ ο Γκιγιόμο προσπαθούσε να αποτρέψει την κατάρρευση της πόλης, το Παρίσι αντιμετώπιζε μια άλλη κρίση: αυτό της ταφής των νεκρών. Το Νεκροταφείο των Αγίων Αθώων , το οποίο ήταν ο κύριος χώρος ταφής του Παρισιού για πάνω από 500 χρόνια, ήταν γεμάτο. Με πέντε αιώνες ανθρώπων να θάβονται στον ίδιο σχετικά μικρό χώρο στην καρδιά της πόλης, ο χώρος ήταν ουσιαστικά ένας ομαδικός τάφος που δεν σταμάτησε ποτέ να δέχεται νέους “κατοίκους”.

Το σύστημα ταφής εκείνη την εποχή δε θυμίζει πολύ το σημερινό: έσκαβαν έναν μεγάλο κοινόχρηστο λάκκο και συνέχιζαν να πετάνε μέσα τα πτώματα μέχρι να γεμίσει. Αυτό μπορούσε να διαρκέσει μήνες. Τα πτώματα αποσυντίθεντο σε διάστημα περίπου πέντε ετών, μετά τα ξέθαβαν ξανά και μετέφεραν τα οστά σε ένα νεκροταφείο για να δημιουργήσουν χώρο για νέα σώματα. Και αυτό συνεχιζόταν για μισή χιλιετία.

Μέχρι τα μέσα του 1700, περίπου το ένα δέκατο όλων όσων πέθαναν στο Παρίσι κατέληγαν στους Αγίους Αθώους. Ο συγγραφέας Louis-Sébastien Mercier περιέγραψε την κατάσταση, ισχυριζόμενος ότι τα «πτωματικά μιάσματα» που ανέβαιναν από το νεκροταφείο δηλητηρίαζαν κυριολεκτικά τον αέρα της πόλης. Είπε ότι ο αέρας που αναδυόταν ήταν τόσο κακός που θα μπορούσαν να ξινίσουν γάλα και κρασί που αποθηκεύονταν κοντά.

Όλο αυτό κορυφώθηκε το 1780, όταν αέρια από αποσυντιθέμενα σώματα ξεχύθηκαν μέσα από τους τοίχους των υπογείων των σπιτιών στην οδό rue de la Lingerie. Οι άνθρωποι που ζούσαν εκεί άρχισαν να αρρωσταίνουν – αναπνευστικά προβλήματα, έμετοι, μερικοί μάλιστα παραληρούσαν. Αυτή ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Ένα βασιλικό διάταγμα κήρυξε τους Αγίους Αθώους ως απειλή για τη δημόσια υγεία και διέταξε το άμεσο κλείσιμό του.

Έτσι, τώρα η πόλη είχε δύο προβλήματα: άδεια, ασταθή λατομεία υπόγεια και πάρα πολλά πτώματα πάνω από το έδαφος. Δεν χρειαζόταν ιδιαίτερη εξυπνάδα για να δει κανείς τη λύση, αλλά χρειαζόταν κάποια σοβαρή οργάνωση για να την πετύχει.

Το Midnight Bone Run
Αυτό που συνέβη στη συνέχεια είναι μια από τις πιο ασυνήθιστες υλικοτεχνικές επιχειρήσεις στην ιστορία. Ξεκινώντας από τον Δεκέμβριο του 1785, οι εργάτες ξεκίνησαν αυτό που ήταν ουσιαστικά η μεγαλύτερη εργασία μετακόμισης στον κόσμο – εκτός από το ότι μετέφεραν πτώματα αντί για έπιπλα και έπρεπε να το κάνουν όλο τη νύχτα για να μην πανικοβάλουν τους ντόπιους.

Κάθε βράδυ, συνεργεία εμφανίζονταν με φτυάρια και κάρα. Έσκαβαν ό,τι έβρισκαν – ολόκληρα σώματα, μερικά λείψανα, μόνο οστά – φόρτωναν τα πάντα σε κάρα και τα μετέφεραν μέσα από τους σκοτεινούς δρόμους του Παρισιού σε εκείνα που ήταν τα παλιά λατομεία. Ο χώρος καθαγιάστηκε επίσημα ως «Δημοτικό Οστεοφυλάκιο του Παρισιού» στις 7 Απριλίου 1786, αν και γρήγορα απέκτησε το πιο δραματικό παρατσούκλι «Κατακόμβες» σε σχέση με τους ρωμαϊκούς χώρους ταφής που ήταν πολύ δημοφιλείς εκείνη την εποχή.

Η ομάδα του Guillaumot έπρεπε να οργανώσει ολόκληρη την επιχείρηση. Τα οστά έπεφταν στα φρεάτια του λατομείου και στη συνέχεια οι εργάτες από κάτω τα διαχωρίζανε και τα διένειμαν σε όλο το σύστημα των σηράγγων. Το έργο συνεχίστηκε σε φάσεις για δεκαετίες: η αρχική μεταφορά των Αγίων Αθώων από το 1785-1787, στη συνέχεια περισσότερες μεταφορές μετά τη Γαλλική Επανάσταση έως το 1814 και τέλος οι τελευταίες μεγάλες μετεγκαταστάσεις κατά την ανακαίνιση του Παρισιού από τον Βαρόνο Haussmann από το 1859-1860.

Αλλά να τι κάνει πραγματικά ξεχωριστές τις κατακόμβες: μεταξύ 1810 και 1814, ένας επιθεωρητής ονόματι Louis-Etienne Héricart de Thury αποφάσισε ότι το να στοιβάζεις απλώς οστά, θέλοντας και μη, δεν ήταν αρκετά αξιοπρεπές. Έτσι, αναδιοργάνωσε ολόκληρο το οστεοφυλάκιο, δημιουργώντας εκείνες τις καλλιτεχνικές διατάξεις κρανίων και μηριαίων οστών που δίνουν στις κατακόμβες την ξεχωριστή τους εμφάνιση σήμερα.

Το μέρος έγινε αμέσως αξιοθέατο για τους μεγάλους και τους καλούς της εποχής. Ο κόμης του Αρτουά (ο οποίος αργότερα έγινε ο Κάρολος Ι΄) έφερε μια ομάδα κυριών της αυλής το 1787. Ο Αυστριακός αυτοκράτορας Φραγκίσκος Α΄ έκανε μια περιοδεία το 1814. Ακόμη και ο Ναπολέων Γ΄ εμφανίστηκε με τον γιο του το 1860. Δεν ήταν η συνηθισμένη οικογενειακή έξοδος, αλλά προφανώς ήταν κάτι που έπρεπε να κάνεις εκείνη την εποχή για να δείξεις ότι ήσουν ένα σημαντικό άτομο.

Η προσεκτική διάταξη των οστών μετέτρεψε έναν χρηστικό αποθηκευτικό χώρο σε ένα στοχαστικό μνημείο.

Ένα μεγάλο και ιστορικό παρελθόν
Υπάρχει όμως πολύ περισσότερη ιστορία που μπορεί κανείς να βρει κάτω από τους δρόμους του Παρισιού. Πέρα από την καλά τεκμηριωμένη «ανακαίνιση» του 18ου αιώνα, οι Κατακόμβες του Παρισιού περιέχουν αξιοσημείωτα μεσαιωνικά θρησκευτικά χαρακτηριστικά, τα οποία συχνά παραβλέπονται. Μερικά από τα υπόγεια συγκροτήματα περιλαμβάνουν θεμέλια από αρχαία μοναστήρια που κατεδαφίστηκαν κατά τη Γαλλική Επανάσταση. Για παράδειγμα, η Μονή του Saint-Germain-des-Prés και η Μονή της Sainte-Geneviève συνεισφέρουν και οι δύο μέρη της υποδομής τους στο δίκτυο των κατακομβών. Αρχαίες θρησκευτικές επιγραφές στα λατινικά, που χρονολογούνται από τον 12ο και 13ο αιώνα, εξακολουθούν να βρίσκονται σκαλισμένες σε ασβεστολιθικούς τοίχους σε ορισμένες από τις περιορισμένες περιοχές, προσφέροντας μια ματιά στη μεσαιωνική παριζιάνικη θρησκευτική ζωή.

Βασιλικές και ελίτ ταφικές παραδόσεις
Πριν από τις μαζικές μεταφορές των νεκροταφείων, ορισμένα από τα τμήματα των κατακόμβων χρησίμευαν ως ιδιωτικοί χώροι ταφής για Γάλλους αριστοκράτες και εμπορικές οικογένειες. Περίπλοκες πέτρινες σαρκοφάγοι, μερικές από τις οποίες χρονολογούνται από τον 14ο αιώνα, παραμένουν σφραγισμένες σε σήραγγες απρόσιτες για το κοινό. Αυτοί οι ευγενείς ταφικοί θάλαμοι διαθέτουν περίτεχνα σκαλιστά θυρεούς, οικογενειακά οικόσημα και λατινικές επιτάφιες επιγραφές που παρέχουν πολύτιμες γενεαλογικές πληροφορίες για την μεσαιωνική παριζιάνικη ελίτ. Αρκετοί βασιλικοί γιατροί και αυλικοί από τις βασιλείς του Λουδοβίκου ΙΓ΄ και του Λουδοβίκου ΙΔ΄ είχαν ταφεί σε ειδικά διαμορφωμένους θαλάμους που προηγούνται των γενικών μεταφορών των νεκροταφείων κατά περισσότερο από έναν αιώνα.

Υπόγειες Οικονομικές Δραστηριότητες
Καθ’ όλη τη διάρκεια του 17ου και 18ου αιώνα, μια κυριολεκτική παραοικονομία λειτουργούσε στον υπόγειο χώρο, ο οποίος έγινε το σκηνικό για μια σειρά από νόμιμα και παράνομα επαγγέλματα. Μια μεγάλη και κερδοφόρα βιομηχανία ήταν η καλλιέργεια μανιταριών, η οποία αναπτύχθηκε (όπως και τα μανιτάρια) τη δεκαετία του 1670, με ολόκληρες περιοχές να εξελίσσονται σε αναπτυσσόμενες επιχειρήσεις που τροφοδοτούσαν τις αγορές του Παρισιού για πάνω από 200 χρόνια.

Οι σταθερές υπόγειες θερμοκρασίες ήταν επίσης ιδανικές για χρήση ως κελάρια αποθήκευσης κρασιών, και ορισμένα σαμπανοποιεία χρησιμοποιούσαν κάποιες σήραγγες ως εγκαταστάσεις παλαίωσης.

Οι κατακόμβες χρησίμευαν επίσης ως οδοί λαθρεμπορίου για λαθραία προϊόντα που αποφεύγουν τους δημοτικούς φόρους, με συστήματα τροχαλιών και κρυφούς αποθηκευτικούς χώρους που διευκόλυναν αυτά τα υπόγεια εμπορικά δίκτυα.

Επιστημονική και Ιατρική Έρευνα Κληρονομιά
Ο 19ος αιώνας είδε εκτεταμένες επιστημονικές μελέτες στις κατακόμβες, ιδιαίτερα όσον αφορά τη δημόσια υγεία και την ανατομία. Φοιτητές ιατρικής από το Πανεπιστήμιο του Παρισιού διεξήγαγαν μυστικές ανατομές και ανατομικές μελέτες χρησιμοποιώντας τα άμεσα διαθέσιμα σκελετικά υπολείμματα. Η πρώιμη ανθρωπολογική έρευνα που εξέταζε τις μετρήσεις του κρανίου και την παθολογία των οστών έθεσε σημαντικά θεμέλια για την εγκληματολογική επιστήμη. Οι σταθμοί παρακολούθησης θερμοκρασίας και υγρασίας, μερικοί από τους οποίους λειτουργούσαν συνεχώς για πάνω από 150 χρόνια, παρείχαν κρίσιμα δεδομένα για την κατανόηση των αστικών κλιματικών προτύπων και της γεωλογικής σταθερότητας, συμβάλλοντας στις σύγχρονες μηχανικές πρακτικές για υπόγεια κατασκευαστικά έργα σε όλο το Παρίσι.

Δίκτυα Καταφυγίων και Αντίστασης σε καιρό πολέμου
Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι κατακόμβες χρησίμευαν ως κρίσιμα κρησφύγετα για τους Γάλλους μαχητές της Αντίστασης και τις εβραϊκές οικογένειες που προσπαθούσαν να ξεφύγουν από τις ναζιστικές διώξεις. Οι Γερμανοί δημιούργησαν ένα υπόγειο καταφύγιο κοντά στην πλατεία Denfert-Rochereau, ενώ ταυτόχρονα, πυρήνες της αντίστασης λειτουργούσαν εξελιγμένα δίκτυα επικοινωνίας μέσω των συστημάτων σηράγγων. Κρυμμένες κρύπτες όπλων, πλαστών εγγράφων και προμηθειών από αυτή την περίοδο έχουν ανακαλυφθεί μόλις τη δεκαετία του 1990. Ορισμένοι θάλαμοι εξακολουθούν να περιέχουν γκράφιτι του πολέμου και πρόχειρους χώρους διαβίωσης, συμπεριλαμβανομένων αυτοσχέδιων κουζινών και χώρων ύπνου που στέγαζαν δεκάδες πρόσφυγες για μήνες κάθε φορά.

Γιατί οι κατακόμβες χρειάζονται αυτή την ανακαίνιση τώρα
Μεταφερόμαστε στο σήμερα και οι κατακόμβες αντιμετωπίζουν για άλλη μια φορά προκλήσεις όσον αφορά τη διατήρησή τους. Όταν κάθε χρόνο επισκέπτονται 550.000 τουρίστες από το υπόγειο αποθετήριο οστών, η κατάσταση αρχίζει να χειροτερεύει.

Η επερχόμενη ανακαίνιση δεν έχει ως στόχο μόνο να ομορφύνει την εικόνα των πραγμάτων – αν και σχεδιάζουν να αναβαθμίσουν τον φωτισμό και να επισκευάσουν τα δάπεδα. Το πραγματικό ζήτημα είναι η διατήρησή του. Χωρίς τον κατάλληλο αερισμό και τον κλιματισμό, αυτός ο μοναδικός ιστορικός χώρος θα μπορούσε να φθαρεί ανεπανόρθωτα.

Σχεδιάζουν επίσης κάποιες εκπαιδευτικές αναβαθμίσεις που θα κάνουν την εμπειρία πιο ουσιαστική για τους επισκέπτες. Νέα εκθέματα θα αναδείξουν τμήματα της ιστορίας των κατακομβών που δεν έχουν τραβήξει την προσοχή και δημιουργούν έναν χώρο για προσωρινές εκθέσεις. Στόχος είναι να διατηρηθεί ο χώρος επίκαιρος και να ενθαρρυνθούν οι Παριζιάνοι να τον επισκέπτονται τακτικά, όχι μόνο οι τουρίστες που τον τσεκάρουν από τη λίστα επιθυμιών τους.

Είναι η μεγαλύτερη επένδυση στις κατακόμβες από τότε που άνοιξαν για το κοινό κατόπιν ραντεβού το 1809. Τότε, διατηρούσαν ακόμη και ένα μητρώο επισκεπτών όπου οι άνθρωποι μπορούσαν να καταγράψουν τις εντυπώσεις τους – προφανώς γέμισε αρκετά γρήγορα επειδή το μέρος έγινε αμέσως δημοφιλές τόσο σε Γάλλους όσο και σε ξένους επισκέπτες.

Αυτό που μου κάνει μεγαλύτερη εντύπωση σε όλη αυτή την ιστορία είναι το πώς οι πρακτικές λύσεις μπορούν να γίνουν κάτι ουσιαστικό με την πάροδο του χρόνου. Οι κατακόμβες ξεκίνησαν ως απαντήσεις σε πολύ συνηθισμένα προβλήματα – από πού να βρούμε οικοδομική πέτρα, πώς να ενισχύσουμε το ασταθές έδαφος, τι να κάνουμε με πάρα πολλά πτώματα. Αλλά κάπου στην πορεία, έγιναν αυτή η ισχυρή υπενθύμιση για τη θνητότητα και το πέρασμα του χρόνου.

Όταν ολοκληρωθεί η ανακαίνιση την άνοιξη του 2026, οι επισκέπτες θα εξακολουθούν να βιώνουν την ίδια μυστικιστική εμπειρία που ελκύει τους ανθρώπους για πάνω από δύο αιώνες. Απλώς θα το κάνουν σε έναν χώρο που είναι καλύτερα διατηρημένος και με μια πιο προσεκτική παρουσίαση. Και ίσως αυτό να ταιριάζει σε έναν χώρο που πάντα είχε ως στόχο να μεταμορφώσει τις πρακτικές ανάγκες των ζωντανών σε κάτι ουσιαστικό για τις μελλοντικές γενιές.

Δείτε ΦΩΤΟ ΕΔΩ

(photo: pixabay)